Avondprogramma publiekslezingen
Hieronder vind je het programma van publiekslezingen op 27 oktober 2023. Klik op de titel van de lezing of naam van de spreker om naar de samenvatting of de biografie te springen. Je vind deze informatie ook onder het programma. Voor andere activiteiten op deze dag, kun je terecht op deze pagina.
Tijdstip
Titel presentatie
19:00
19:20
19:50
20:15
20:45
21:30
22:00
Spreker
Samenvattingen publiekslezingen
De ontdekking van de Diepenveen-meteoriet (Niek de Kort)
Dankzij een klein, netjes beschreven stukje papier dat in het kistje werd aangetroffen waarin de meteoriet zich bevond, weten we veel over de val van deze meteoriet. De schrijver lijkt een zekere
Derek Te Wechel te zijn. In de tekst staat de datum vermeld waarop het buitenaards materiaal insloeg in zandgrond, behorende bij de boerderij van J.W. Ilsink. De val werd opgemerkt door een boerenwerker, Albert Bos, die vlak in de buurt bezig was. Ook zijn vrouw was in de buurt. Verder geeft het briefje aan dat het materiaal in een kuiltje lag, en nog merkbaar warm was toen Bos en zijn vrouw het opraapten. Uit de raadpleging van tal van archieven, waaronder het stadsarchief in Deventer, kwam naar voren dat alle genoemde personen hebben bestaan in en rond Diepenveen, op het moment van het neerkomen van de meteoriet. Op de locatie van het land van Ilsink kon, bijna anderhalve eeuw na dato, de inslagplaats worden vastgesteld met een onnauwkeurigheid van hooguit honderd meter. Albert en Johanna, het echtpaar Bos, gingen met de vondst naar de plaatselijke hoofdonderwijzer Cornet. Vervolgens kwam deze in het bezit van zijn stiefzoon Derek te Wechel. Op miraculeuze wijze overleefde de meteoriet verschillende verhuizingen en werd in 1968, bij het opheffen van de Rijks-HBS in Deventer, van de vuilcontainer gered door een alerte docent. Die gebruikte het als presse-papier op zijn bureau. Na zijn overlijden kwam het materiaal in het bezit van de laatste particuliere eigenaar, die op een camping toevallig in gesprek raakt met Henk Nieuwenhuis. De meteoriet en het briefje zijn authentiek. Toch bestaan er nog verschillende raadsels rond de historie van de Diepenveen. Waarom zijn er geen andere ooggetuigen geweest van de ongetwijfeld bijzondere vuurbol aan de hemel, die aan de inslag vooraf moet zijn gegaan? Wellicht speelden de (deels) bewolkte weersomstandigheden een rol? En waarom is nagelaten om de meteoriet verder te laten onderzoeken? Tijdens dit eerste deel van het avondprogramma kruipt Niek de Kort in de persoon van Albert Bos. Via storytelling hoort u de oude Albert terugkijken op die gedenkwaardige middag, nu precies 150 jaar geleden.
Het weer op de 27e oktober 1873 (Jacob Kuiper)
Voordat de meteoriet bij Diepenveen in de grond sloeg, moet het buitenaardse object de dampkring zijn binnengekomen als een fel oplichtende vallende ster. In sterrenkundige termen noemen we dat een ‘daglichtvuurbol’. Een fenomeen dat meestal niet meer dan een aantal seconden duurt. We weten niet hoeveel mensen van die vuurbol ooggetuige zijn geweest. Waren er (te) veel wolken of waren er toevallig weinig mensen die precies op het goede moment naar de lucht keken? We willen graag meer weten over het weer op dat moment. Destijds bestonden er nog geen weerkaarten. Toch is een reconstructie van het weer- en wolkenbeeld van die 27e oktober 1873 mogelijk. Het KNMI, opgericht in 1854, had al een uitgebreid netwerk van waarnemers. Met de weerkundige observaties van meerdere KNMI-stations is nu alsnog een complete weerkaart van die historische maandagmiddag samengesteld. Met behulp van moderne computermodellen is zelfs het weer boven West-Europa gereconstrueerd. Zou de heldere daglichtmeteoor ook nog buiten onze landsgrenzen zijn waargenomen? Met een complete analyse van het West-Europese wolkenbeeld kunnen we nu ook gerichter zoeken naar ooggetuigenverslagen in oude geschriften buiten Nederland. Met rapportages uit andere streken zou dan de baan van het brokje ruimtepuin kunnen worden achterhaald. Daarmee zou de herkomst van de Diepenveenmeteoriet nog beter in beeld komen. In deze presentatie wordt de speurtocht naar opklaringen op die bewuste oktobermiddag uitgelegd. De oude KNMI-boekwerken in combinatie met moderne technieken leiden tot mooie resultaten, die we u graag laten zien.
De Diepenveen: een koolstofrijke steenmeteoriet (dr. Sebastiaan de Vet)
Op 27 oktober 1873 sloeg een koolstofrijke steenmeteoriet in nabij het dorp Diepenveen. Het gitzwarte brokje ‘meteoorsteen’ is van een zeldzaam type dat past in een verhaal over het ontstaan van leven en de planeten. Eind 2013 werd de meteoriet overgedragen aan de staatscollectie, onder beheer van het Naturalis Biodiversity Center, waarna een internationaal team van 26 wetenschappers uit binnen- en buitenland er onderzoek naar deed. Hoe vers was deze steen nog na krap anderhalve eeuw en kon het wel haar geheimen prijsgeven? In deze publiekslezing duiken we in het onderzoek naar de Diepenveen, kenmerken en mogelijke oorsprong. Zo ontdekken we dat het diepzwarte steentje na alle omzwervingen redelijk vers is gebleven, en dat het bestaat uit het oppervlaktegruis van een planetoïde. Kunnen we daarmee de steen wellicht ook koppelen aan het soort planetoïden waar recent satellieten zijn geweest, om zo een idee te krijgen waar dit kleine planeetkruimeltje vandaan kwam? Na miljoenen jaren rondzwerven door het zonnestelsel en 140 jaar dwalen door ons land, weet jij na dit verhaal meer over een bijzonder stukje astrogeologisch erfgoed van Nederland.
Van koolstof naar leven op aarde? (spreker wordt later bekend gemaakt)
Meteorieten, en zeker bijzondere exemplaren als ‘de Diepenveen’, geven wetenschappers inzicht in de manier waarop de zon en de planeten zijn ontstaan, zo’n 4,5 miljard jaar geleden. Dankzij nieuwe technologie die in tal van telescopen is verwerkt, kunnen we de ontstaansgeschiedenis van ons zonnestelsel vergelijken met wat er nu elders in het heelal gebeurt. Inmiddels kennen we duizenden planeten bij andere sterren en zien we op weer andere plaatsen hoe wolken van gas en stof zich op bepaalde manieren samentrekken. Er vinden daarbij ook allerlei scheikundige processen plaats, vaak op het oppervlak van heel kleine deeltjes van stof en ijs. Deze ‘sterrenkundige scheikunde’ of ‘astro-chemie’ vertelt een boeiend verhaal waarin de gebeurtenissen, die zich ooit in ons zonnestelsel voltrokken, naadloos passen in het grote geheel. In dat verhaal staat ook een hoofdstuk over het ontstaan van ingewikkelde scheikundige verbindingen, die uiteindelijk de basis vormen voor de bouwstenen van leven, zoals wij dat op aarde kennen. De Diepenveense koolstofmeteoriet draagt enkele zinnen bij aan dat fascinerende verhaal.
De hemel continu bespied (Felix Bettonvil)
Iedere heldere nacht zijn er wel vallende sterren of meteoren aan de hemel te zien: doorgaans kruimels stof uit de ruimte die met hoge snelheid in onze dampkring terecht komt, de lucht doet oplichten en verbrandt. Ze zijn een afkomstig van kometen en planetoïden en leren ons over het ontstaan en de evolutie van deze hemellichamen en daarmee over de geschiedenis van ons zonnestelsel. Tegenwoordig wordt met camera’s de hemel dag en nacht in de gaten gehouden en – mits de hemel helder is – vele meteoren vastgelegd. Soms dringt er een groter deeltje onze dampkring binnen en bestaat de kans dat een deel ervan overblijft en spreken dan – zoals bij de Diepenveen – van een meteoriet. Deze heldere meteoren worden vuurbollen genoemd en worden dan vaak door vele camera’s vereeuwigd en door veel mensen gezien. In deze presentatie wordt een overzicht gegeven van alles wat er komt kijken bij het vastleggen van meteorenbanen en de analyse daarvan, de camera netwerken in Nederland, en enkele recente resultaten.
Over de sprekers
Niek de Kort (1956) (alias Albert Bos) studeerde sterrenkunde aan de Leidse sterrenwacht en werkte in die tijd mee aan de succesvolle Teleac-serie Moderne Sterrenkunde. Na een loopbaan in onderzoek, wetenschapscommunicatie en techniek is hij nu voorzitter van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging, rond Woerden en omgeving. Daarbinnen legt hij zich onder andere toe op historisch onderzoek,
oral history en storytelling. Dat leidt regelmatig tot publicaties. Eerder was hij voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer en Sterrenkunde, terwijl hij daarbinnen nog steeds lid is van de Werkgroep Meteoren (een vereniging aangesloten bij de KNVWS) en de Archiefcommissie, en beheert hij het Meteorieten Documentatie Centrum. In het kader van het onderzoek naar de Diepenveen verrichtte hij het historische onderzoek en was hij betrokken bij het samenstellen van de wetenschappelijke publicatie over de meteoriet.
Jacob Kuiper (1956) was al op jonge leeftijd gefascineerd door alles wat er aan de hemel te zien was. De Apolloreizen naar de maan leverden een extra zetje om hem die interesse niet meer te ontnemen. Zijn grote liefhebberijen zijn ruimtevaart en weer- en sterrenkunde. Eén ervan, het weer, is bijna 43 jaar zijn dagelijks werk geweest (1978-2021). Op het KNMI in De Bilt werkte hij als luchtvaartmeteoroloog. Het schrijven over en het fotograferen van deze drie hobby’s heeft al meerdere boeken, vele tijdschriftartikelen en lezingen opgeleverd. Met name de presentaties over klimaatverandering en extreem weer worden steeds vaker gevraagd. Hij is bestuurslid van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, voorzitter van de Archiefcommissie-KNVWS en lid van de Werkgroep Meteoren. In het onderzoek naar de Diepenveen was hij betrokken bij het samenstellen van de weerkundige paragraaf van de wetenschappelijke publicatie over de meteoriet.
Dr. Sebastiaan de Vet is planeetonderzoek en docent bij de onderzoeksgroep Planetair Exploratie aan de TU Delft en voorzitter van het Nederlands Platform Planeetonderzoek (NPP). Als expert op het gebied van het onderzoek naar planeetlandschappen probeert hij met experimenten en aardse landschappen de geologische geschiedenis van Mars en ander hemellichamen te ontrafelen. In dat verhaal passen ook de meteorieten: de tastbare fossielen uit de beginfase van ons zonnestelsel waarmee we meer begrijpen van hoe de planeten ooit ontstonden. Daarom is hij als gastonderzoeker ook actief bij Naturalis in het onderzoek naar de Nederlandse meteorieten. Hij probeert vanuit zijn werk bij de TU Delft als coördinator van het DOERAK vuurbolnetwerk, maar ook hobbymatig via de landelijke Werkgroep Meteoren, bij te dragen aan het vinden van meteorieten als nieuw studiemateriaal waarmee de wetenschap het zonnestelsel beter kan leren begrijpen.
Hoofspreker. De hoofdpresentatie van deze avond wordt verzorgd door een mystery guest. Deze persoon maakt zichzelf bekend aan het publiek.
Felix Bettonvil is verbonden aan de Leidse sterrewacht van Universiteit Leiden en expert op het gebied van optische telescopen en astronomische instrumenten. Hij werkt aan ontwerp en realisatie van systemen voor de allermodernste telescopen in internationale projecten, waaronder de infraroodcamera en spectrograaf METIS voor de Extremely Large Telescope die momenteel gebouwd wordt voor de ESO sterrenwacht in Chili en de DOT zonnetelescoop op La Palma. Bettonvil’s interesse omvat de studie aan meteoren, vuurbollen, planetoïden, kometen en meteorieten en met name de banen van meteoren in het zonnestelsel en trajecten in de atmosfeer. Hij is betrokken bij verschillende projecten, ontwikkelt apparatuur hiervoor en actief in het doen van analyses. Bettonvil is aangesloten bij de Werkgroep Meteoren, bestuurder van museum en sterrenwacht Sonnenborgh en actief in het geven van voorlichtingen educatie.
